Zarys historyczny

Do niedawna Czorsztyn położony był u podnóża Góry Zamkowej (588 m n.p.m.), obecnie w związku z utworzeniem sztucznego akwenu, jakim jest Jezioro Czorsztyńskie mieszkańcy niżej położonych osiedli przenieśli się do najwyższej części dawnej wsi - Nadzamcza (ok. 640 m n.p.m.). Początki wsi i jej historia nierozerwalnie związane są z czorsztyńskim zamkiem. Powstał on w miejscu o szczególnie ważnym znaczeniu strategicznym, gdzie biegł prastary szlak na Węgry i gdzie kończyło się władztwo polskich monarchów. Wg historyków i archeologów już na pocz. wieku XIII istniał tu gród konstrukcji ziemnowałowej, wzniesiony - jak należy się domyślać - przez książąt krakowskich z dynastii Piastów. Warownia powstała w miejscu z natury obronnym - na samotnej skale, górującej nad płynącym u jej stóp Dunajcem. Tu schronił się wg Długosza książę krakowski Bolesław Wstydliwy wraz ze swą żoną, księżniczką węgierską Kingą, uchodząc przed najazdem tatarskim.

Dbający o obronność kraju król Kazimierz Wielki rozbudował warownię i kilka razy tu przebywał, ponoć zresztą - tak przynajmniej chce legenda - zamek służył mu, jako miejsce schadzek z piękną Żydówką- Esterką. W1370 roku przebywał tu także jego następca i siostrzeniec król Ludwik Węgierski, a w 1384 roku córka Ludwika -Jadwiga, wkrótce koronowana na króla Polski. Właśnie w Czorsztynie przyszła święta spędziła pierwszą noc na ziemi polskiej.

Na zamku przebywał też kilkakrotnie król Władysław Jagiełło, który urządzał polowania w okolicznych lasach. On to ustanowił tu siedzibę starostwa czorsztyńskiego, a na urząd ten powołał bohatera spod Grunwaldu - Zawiszę Czarnego. Czorsztyn stał się ośrodkiem administracyjnym okolicznych dóbr królewskich, wchodzących w skład starostwa. Do historii przeszły zatargi chłopów ze starostami czorsztyńskimi i nowotarskimi, którzy stale podnosili pańszczyznę. W XVII wieku takim okrutnikiem miał być Jan Baranowski, którego postępowanie spowodowało bunt. Z drugiej strony, jak to bywa, Baranowski gruntownie odrestaurował zamek (w latach 1620-35), wzniósł także dwie nowe wieże.

W czerwcu 1651 r. zamek został zajęty przez buntowników, którym przewodził Stanisław Kostka Napierski - kolejna wielce kontrowersyjna postać. Określany był tak obrońcą uciśnionych jak i agentem Chmielnickiego, sam uważał się natomiast za nieślubnego syna króla Władysława IV Wazy. Napierski zajął bez walki zamek, opuszczony przez starostę i jego oddziały (jak cała szlachta starosta wyruszył na kampanię berestecką). Przeciw buntownikom wystąpił jednak biskup krakowski Gembicki. Wysłane przez biskupa szczupłe siły po trzydniowym oblężeniu zdobyły zamek, a schwytany żywcem Kostka Napierski zginął wbity na pal. Od tej chwili postać jego zaczęła obrastać legendą, zwłaszcza okres romantyzmu ukazywał go niemal jako bohatera narodowego, męczennika za wolność ludu. Taką wersję chętnie podchwyciła później propaganda PRL-u.

W 1655 roku gościem był tu uciekający przed Szwedami król Jan Kazimierz, który zostawił na zamku pod opieką Jerzego Lubomirskiego skarbiec koronny. W kolejnych dziesięcioleciach, kiedy cała Rzeczpospolita poczęła chylić się ku upadkowi, podupadł i zamek. W latach tzw. wojny o sukcesje polską (po śmierci Augusta II) zniszczyli zamek kwaterujący tu Kozacy, w 1769 roku mieli tu z kolei swą bazę konfederaci barscy, którzy także nie obeszli się z zamkiem zbyt dobrze. Kres jego istnieniu przyniósł pożar w roku 1795, spowodowany uderzeniem pioruna. Budowli już nie odnowiono i do naszych czasów dotrwały jedynie jej ruiny.

U stóp zamku jeszcze w średniowieczu rozwinęła się zależna od niego osada mająca niewielkie rozmiary i charakter podgrodzia. W1811, kiedy Austriacy skasowali starostwo czorsztyńskie, zrujnowany zamek i wieś nabyła wywodząca się z ziemi przemyskiej, stara rodzina Drohojowskich. W 1862 roku zbudowali u stóp Góry Zamkowej murowany dwór, według projektu Feliksa Księżarskiego, w którym rezydowali do 19-45 roku. Już w pierwszych dziesięcioleciach XIX w. Czorsztyn przekształcał się coraz bardziej w ośrodek letniskowy. Powstały wówczas budynki nawiązujące do architektury XIX-wiecznych kurortów, które gościły dziesiątki, a z czasem i setki turystów i wczasowiczów. Przyczyniły się do tego zarówno walory przyrodnicze okolicy jak i ruiny zamku, od koń. XIX w. poddane pracom konserwatorskim. W1930 r. zostały one wreszcie uznane za zabytek kultury narodowej, a rok wcześniej Drohojowscy oddali do użytku nowoczesny ośrodek wypoczynkowy. Popularność Czorsztyna rosła - już w 1933 r. gościło tu ponad 1300 wczasowiczów - bywała tu m. in. Marszałkowa Piłsudska. Popularnym letniskiem był Czorsztyn i długo po wojnie - dopiero prace przy budowie zbiornika wypłoszyły turystów.

Dziś dawny Czorsztyn przeniósł się w górę i usadowił w pobliżu zamku. Góra Zamkowa, zbudowana z różowego wapienia amonitowego stała się półwyspem, lezącym nad jeziorem. Po wypełnieniu zbiornika Czorsztyn odzyskał w pełni turystyczno-wczasowy charakter. Nie przetrwał budowy dwór Drohojowskich, pozostała jednak największa atrakcja Czorsztyna - zamek. Ruiny - które dziś możemy zwiedzić to zamek górny - który zajmuje szczyt Góry Zamkowej, wznosząc się ponad 50 m. nad tafle; jeziora. Obok jednolitości kamiennej wieży obronnej zachował się mur tzw. tarczowy - broniący górnego zamku w wypadku opanowania przez napastników zamku dolnego. Do wieży przylega bastion obronny z XVII w., na którym urządzony został taras widokowy. Zamek jest administrowany przez PPN, zwiedzać go można codziennie - w sezonie letnim od 900 do 1800. Pamiętać trzeba, że całe otoczenie zamku stanowi rezerwat - część Pienińskiego Parku Narodowego.

Drugi rezerwat w sąsiedztwie Czorsztyna to Lasek, przylegający do części wsi zwanej Nadzamcze. Rezerwat chroni drzewostan jodłowo - świerkowy, zajmuje obszar 44,3 km2 od 1996 r., jest częścią Pienińskiego Parku Narodowego.

Interesująco przedstawiają się perspektywy wypraw w góry z Czorsztyna. Niebieski szlak bowiem, przebiegający przez Nadzamcze, prowadzi z jednej strony w Gorce - na Przełęcz Snozkę i dalej przez Wdżar na szczyt Lubań, a z drugiej w Pieniny - skrajem Berlińskiego Parku Narodowego przez Majerz (689 m n.pm) i dalej już na terenie PPN przez Macelak (857 m n.p.m.), Przełęcz Chwała Bogu (780 m n.p.m.) na Trzy Korony (982 m n.p.m.) (ok 2,30 godz.) Na Majerzu zlokalizowany jest pawilon PPN - zwiedzić tu można ekspozycje, prezentującą Pieniny. Z kulminacji tego wzniesienia roztacza się piękna panorama gór otaczających Pieniny - a więc Tatr, Magury Spiskiej, Gorców i Pasma Radziejowej Beskidu Sądeckiego.

Tekst: Marta Michałowicz-Kubal Marta
Grzegorz Kubal – „Wokół Jeziora Czorsztyńskiego”